Censuur in de Russische Federatie
Censuur in de tijd van Poetin
Onder het regime van president Vladimir Vladimirovitsj Poetin (°1952) floreert de censuur in Rusland opnieuw volop. De principes zijn dezelfde als in de Stalinperiode, en de gebruikte methodes zijn ook nog ongeveer dezelfde, waar nodig aangepast aan de moderne tijden.
Het zal de lezer msschien verbazen, maar artikel 29, lid 5 van de grondwet van de Russische Federatie verbiedt censuur. En toch worden werken verboden en wordt de vrijheid om informatie te verspreiden sterk beperkt door toedoen van de overheid, van openbare organisaties en van groepen burgers die zich beledigd voelen en hun zelfverdediging organiseren - al dan niet beïnvloed, aangespoord of zelf rechtstreeks door stromannen in opdracht van het Kremlin of lokale overheden.
In november 2013, bijvoorbeeld, hadden aanklagers de literatuur in de schoolbibliotheken van Stavropol gecontroleerd, en ze vonden boeken die «niets te maken hadden met de educatieve missie van de schoo»l. Het waren boeken over «mystiek en erotiek». De hoofdaanklager van de kraj Koerbangali Sjaripov ontdekte niet minder dan 215 schendingen van de wet op de bescherming van kinderen en op schadelijke informatie. Hij eiste de dat de werken van Sergej Jesenin en Vladimir Nabokov zouden worden verwijderd omdat ze «kinderen bang maken en misdaad veroorzaken». Ter veratwoording stelde Sjaripov de vraag: «Als je vandaag de dag naar misdaadrapporten kijkt, plegen kinderen van negen tot twaalf jaar overvallen. Wat denk je dat ze volgens jou veel hebben gelezen?».
Koerbangali Sjaripov
In dezelfde maand verstoorden orthodoxe activisten het toneelstuk An Ideal Husband van Oscar Wilde in het Moskouse Kunsttheater en eisten ze dat «deze heiligschennis zou worden gestopt».
In juli 2016 eisten puriteinse burgers in Sint-Petersburg dat de naaktheid van de kopie van het standbeeld van David van Michelangelo zou worden verborgen met een kap. In datzelfde jaar werden tientallen theaters en musea bestookt door «verontruste burgers». Voorstellingen werden onderbroken - onder meer van de musical Jesus Christ Superstar in Omsk, foto’s en kunstwerken werden besprenkeld met urine en houtsnijwerk werd gebroken.
Eerder had ook het Boelgakovhuis in Moskou te maken gehad met zinloze vernielingen. Op 22 december 2006 werden daar de archiefruimte en het kindertheater grotendeels verwoest door de religieuze fanaticus Aleksandr Aleksandrovitsj Morozov. Ettelijke door Russische kunstenaars gemaakte illustraties van het werk van Boelgakov moesten eraan geloven en ook de computers werden vernield. De schade werd geraamd op 100.000 dollar. Morozov organiseerde ook virulente betogingen om te verhinderen dat er voor Boelgakov een monument zou worden opgericht aan de nabijgelegen Patriarchvijver.
Fundamentalistische tegenstanders
Vladimir Vladimirovitsj Pozner (°1934) was de man die tijdens de Koude Oorlog woordvoerder was van het Kremlin, en de standpunten van de Sovjet-Unie uitlegde in het Westen. Hij is nu journalist van de zender Kanaal 1, en zei in maart 2008 tijdens een bijeenkomst van de Russische Burgerfederatie over de kwesties van moraal en ethiek op de nationale televisie, dat er geen vrijheid van meningsuiting meer bestaat in Rusland. In 2011 ging hij een stap verder en gaf hij toe dat er een stoplijst bestond voor de Russische televisie, dat wil zeggen een lijst met namen van mensen die niet op televisie mochten worden uitgenodigd.
Vladimir Pozner
Zo was sinds 2010 de toegang tot federale televisie ontoegankelijk gemaakt voor onder meer Boris Nemtsov, Aleksej Navalny, Garry Kasparov en Michail Kasjanov. Klik op de pijl hieronder om meer te lezen over Boris Nemtsov en Aleksej Navalny.
Volgens journalist en politicus Aleksandr Glebovitsj Nevzorov (°1958) was 2014 zelfs het jaar waarin de censuur zijn hoogste niveau had bereikt sinds de Sovjetperiode. Nevzorov werd op 22 april 2022 toegevoegd aan de lijst van «buitenlandse agenten». Omdat hij naar het buitenland was uitgeweken werd hij ook op de internationale lijst van gezochte personen geplaatst, maar Interpol weigerde hem uit te leveren omdat de vervolging politiek gemotiveerd was. Op 1 februari 2023 werd Nevzorov bij verstek veroordeeld tot 8 jaar gevangenisstraf, en kreeg hij het verbod om na het uitzitten van zijn straf gedurende 4 jaar internetbronnen te beheren.
Aleksandr Nevzorov
Nadien is het alleen maar erger geworden met escalaties bij het begin van de Russische militaire operaties in de Donbas in 2014 en bij de inval in de rest van Oekraïne in 2022.
Hoewel de grondwet de censuur uitdrukkelijk verbiedt, beval het Russische censuurapparaat Roskomnadzor dat de media van het land in 2022 alleen informatie uit de officiële staatsbronnen mochten gebruiken indien ze geen boetes en blokkades wilden krijgen.
Roskomnadzor
Eén van de pijlers voor het muilkorven van politiek andersdenkenden is de Федеральная служба по надзору в сфере связи, информационных технологий и массовых коммуникаций (Роскомнадзор) of de Federale Dienst voor Toezicht van Communicatie, Informatietechnologie en Massamedia (Roskomnadzor), opgericht op 3 december 2008. Tot de verantwoordelijkheden behoren alle vrmen van massacommunicatie, elektronische media, informatietechnologie en telecommunicatie. Verder moet de organisatie toezicht houden op de naleving van de wet op de vertrouwelijkheid van verwerkte persoonsgegevens en de organisatie van de werkzaamheden van de radiofrequentiedienst
Roskomnadzor is ook de instantie die Russische internetcensuur beheert. Het ontwerpt en implementeert ook procedures van het Russische autonome internetsubnetwerk en controleert lokale ISP's, interconnectie en internetknooppunten. Het belangrijkste doel is om toegang te bieden tot het Russische autonome internetsubnetwerk, zelfs na een ontkoppeling of isolatie van het wereldwijde internet.
In de praktijk bepaalt deze organisatie wat wel of niet mag worden gedrukt, verspreid of uitgezonden. In haar dagelijkse werking doet ze denken aan het Narkompros in de tijd van Boelgakov. Sinds 29 maart 2020 staat Andrej Joerievitsj Lipov (°1969) aan het hoofd van Roskomnadzor. Klik op de pijl hieronder om meer te lezen over het Narkompros.
Andrej Lipov
Naast het controleren van de nieuwsverspreiding is het Kremlin ook volop bezig geweest met het instellen van verbiedende regels voor de informatie die door derden verzorgd wordt. Zo worden onder meer het sociale netwerk Facebook, de zoekmachine Google en het berichtennetwerk X, het voormalige Twitter onder vuur genomen. Volgens Maksim Joerievitsj Ksenzov (°1973), tot 2016 plaatsvervangend hoofd van Roskomnadzor, moeten deze sites beschouwd worden als «aanbieders van nieuws», en moeten ze zich dus als zodanig registreren bij de overheid. «Deze platformen zijn gevaarlijk voor het volk», zo wordt gezegd, want «via dergelijke bronnen kunnen de Russen zich een verkeerd wereldbeeld vormen». De registratieplicht geldt voor alle blogs die meer dan 3000 bezoekers per dag krijgen. Zij moeten zich bij Roskomnadzor bekendmaken als massamedium, met dezelfde plichten als kranten en TV-stations, maar ze krijgen geen journalistieke rechten.
Maksim Ksenzov
Door het ontbreken van deze rechten kan Roskomnadzor onder meer de blogs blokkeren van Garry Kimovitsj Kasparov (°1963), voormalig wereldkampioen schaken, en van Aleksej Navalny (1976-2024), een bekende dissident die vaak voorbeelden geeft over corruptie in Rusland. Hij verzamelt en publiceert informatie over de vele bewezen knoeierijen die uitgevoerd worden door de leden van Poetins partij Verenigd Rusland, maar zijn blogs zijn vaker niet dan wel zichtbaar voor het Russische publiek.
Niet alleen de schrijvers van de blogs worden gecontroleerd. Ook hun lezers worden steeds meer in de gaten gehouden. Sinds de zomer van 2014 is het op sommige openbare ruimtes bijvoorbeeld niet meer mogelijk om anoniem wifi te gebruiken. Wie op het internet wil, moet er zijn identiteitsgegevens invoeren, waardoor zijn internetgebruik kan gevolgd worden.
In november 2017 heeft de Russische Doema een aantal amendementen goedgekeurd op de wetten «Over informatie» en «Over de media», waardoor Roskomnadzor buitengerechtelijk, op eenvoudig verzoek van het parket, de informatie kan beperken die wordt verstrekt door buitenlandse niet-gouvernementele organisaties die als «onwenselijk» worden beschouwd, of door buitenlandse media die in Rusland als «buitenlandse agenten» worden bestempeld.
Dit betekent dat, voor mensen die in de Russische Federatie wonen, artikel 19 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens, waarin staat dat «een ieder heeft het recht […] om zonder inmenging en door alle middelen en ongeacht grenzen, inlichtingen en denkbeelden op te sporen, te ontvangen en door te geven» niet langer van toepassing is.
Twee weken later, op 11 december 2017, blokkeerde Roskomnadzor op verzoek van de procureur-generaal verschillende online bronnen, onder vermelding van artikel 15.3 van federale wet nr. 149-FZ. De lijst met geblokkeerde websites bevatte onder meer de sites vande vroegere eigenaar van Yukos Michail Chodorkovski: openrussia.org (Open Rusland), openuni.io (Open Universiteit), or.team (Open Russia Team), pravo.openrussia.org (het project Mensenrechten van Open Rusland), imrussia.org (Instituut voor een Modern Rusland), khodorkovsky.ru (de persoonlijke website van Michail Chodorkovski) en vmestoputina.ru (Alternatieven voor Vladimir Poetin). Buiten Rusland zijn deze websites nog steeds toegankelijk.
Op 4 maart 2022 keurde de Russische Doema unaniem een wet goed op «het verspreiden van nepnieuws» over de Russische strijdkrachten en de zogenaamde «speciale militaire operatie in Oekraïne», «verklaringen die de strijdkrachten in diskrediet brengen» en «oproepen tot sancties tegen Rusland». Wie zich eraan bezondigt riskeert een straf tot 15 jaar cel. De wet geldt met terugwerkende kracht en ook voor buitenlanders. In theorie kan de schrijver dezes dus ook opgepakt worden
Buitenlandse agenten
Een tweede pijler om informatieverstrekking onder controle te houden is de wet op de «buitenlandse agenten» die Vladimir Poetin ondertekende op 20 juli 2012. Non-gouvernementele organisaties en individuen die buitenlandse financiële steun ontvangen of «onder buitenlandse invloed staan» en zich daarnaast bezighouden met ‘politieke activiteiten’ moeten zich bij het ministerie van Justitie laten registreren als «buitenlandse agenten». Zij moeten deze status vermelden in alle publicaties in de media en op internet. Een wetswijziging van einde 2020 verplicht organisaties die al «buitenlandse agent» waren om niet alleen over de leiding van de organisatie te rapporteren, maar ook over elke medewerker.
Sinds een uitbreiding van de wet in juli 2022 kan het ministerie van Justitie ook op eigen initiatief de status van een organisatie als «buitenlandse agent» vaststellen. Dat kan zelfs als er geen bewijs is dat iemand buitenlandse financiering ontvangt - wat tot dan althans formeel een van de criteria was.
De definitie van «politieke activiteit» wordt breed opgevat en is heel vaag geformuleerd zodat ze kan worden geïnterpreteerd tot alle aspecten van mensenrechten, voorlichting en belangenbehartiging. Zo kon bijvoorbeeld het Wereld Natuur Fonds en enkele LGBT-verenigingen aan het register toegevoegd worden. Het begrip «buitenlandse financiering» is ook heel ruim: Indien dat de autoriteiten goed uitkomt, kan dat namelijk ook de auteursrechten omvatten die Russische schrijvers ontvangen voor de vertalingen van hun werk in het buitenland.
Het label «buitenlandse agent» is zeer stigmatiserend. Voor veel Russen staat de term gelijk aan «buitenlandse spion» of «verrader». Van dat frame maken Kremlingezinde media dankbaar gebruik. Ze maken de «buitenlandse agenten» zwart in lastercampagnes. Een «buitenlandse agent» wordt bovendien behoorlijk geremd in de samenleving omdat overheidsinstanties en vertegenwoordigers niet met hen mogen samenwerken en ze mogen ook geen openbare evenementen organiseren.
De «buitenlandse agenten» staan onder een verscherpt toezicht van de autoriteiten. Ze moeten regelmatig al hun activiteiten en financiële uitgaven verantwoorden en de overheid kan dat op elk moment komen controleren. Ze zijn bovendien verplicht om het label van «buitenlandse agent» in al hun communicatie duidelijk tonen: op alle gedrukte materialen en online, maar ook in het dagelijkse leven. Als ze bijvoorbeeld een interview geven moeten ze zich verplicht introduceren als «buitenlandse agent». Media mogen niets publiceren over «buitenlandse agenten» zonder vermelding van dit label.
Pogingen om via de rechter van het stigmatiserende label af te komen zijn vrijwel altijd vruchteloos.
Ongewenste organisaties
Naast het register van «buitenlandse agenten» bestaat er ook een register can «ongewenste organisaties». De status van «ongewenste organisatie» wordt vastgesteld door het besluit van het bureau van de procureur-generaal van de Russische Federatie in coördinatie met het ministerie van Buitenlandse Zaken van de Russische Federatie
.Het is deze organisaties verboden om op het grondgebied van de Russische Federatie te opereren. De term «grondgebied» omvat ook de door Rusland bezette gebieden in Oost-Oekraïne en de Krim.
U kan op de pijl hieronder klikken om de lijsten van de «buitenlandse agenten» en de «ongewenste organisaties» te raadplegen.
Verboden kleuren
Roskomnadzor publiceerde op 13 oktober 2021 op haar officiële website een Register van kleuren en kleurcombinaties die ongewenst zijn voor gebruik in de Russische Federatie. Zoals verwacht bevat het een combinatie van de regenboogkleuren, van rood tot indigo, maar ook roze, en de combinatie geel en blauw.
Organisaties en individuen (ontwerpers, fotografen, kunstenaars) kunnen, als ze de eisen van Roskomnadzor negeren, worden opgenomen in het register van ongewenste organisaties.
Op een persconferentie argumenteerde het hoofd van Roskomnadzor Andrej Lipov: «Weet je, als een man een roze shirt draagt, moet je het ermee eens zijn: dit is niet helemaal normaal. Kinderen kijken hiernaar en denken: wat is er aan de hand, ik zal opgroeien en het ook dragen». Verder zei hij nog: «We hebben vanochtend al een waarschuwing gegeven aan één bouwbedrijf; het logo staat in de kleuren van de regenboog. Bent u betrokken bij de bouw of, pardon, runt u een onconventioneel bordeel? Wel, dan zijn er normale, passende kleuren: baksteen, grijs, traditionele bouwkleuren». En om te besluiten: «Als mensen geen gevoel voor smaak hebben, is dat één ding, maar als een generatie opgroeit die zulke logo's ziet en het homohuwelijk als normaal beschouwt, is dit, neem me niet kwalijk, een ramp, en moet je aan de alarmbel trekken en roepen: 'Bewaker'!»