Vermeende Margarita's
In vrijwel alle publicaties over De meester en Margarita zijn de auteurs het eens over wie de vrouw is waarop Boelgakov zich heeft geïnspireerd voor het personage van Margarita uit de roman. Vrijwel iedereen denkt aan zijn derde echtgenote, Elena Sergejevna Njoerenberg (1893-1970), die op het ogenblik van hun kennismaking getrouwd was met legerofficier Jevgeni Aleksandrovitsj Sjilovski (1889-1952). De talloze gelijkenissen tussen het romanpersonage en Elena Sergejevna zijn treffend, de bewijzen zijn uiterst geloofwaardig.
En toch… Zoals wel vaker gebeurt wanneer een auteur zich in een roman inspireert op prototypes uit het ware leven om zijn personages te creëren, dienden zich na het verschijnen van De meester en Margarita verschillende vrouwen aan die er van overtuigd waren dat zij model hebben gestaan voor de titelrol.
In deze bijdrage ga ik niet alle pretendenten opvoeren. Ik beperk mij tot de twee die de meeste weerklank kregen in diverse Russische media.
Margarita Petrovna Smirnova
De meest opvallende was ene Margarita Petrovna Smirnova (1899-1990). In 1986 nam haar dochter contact op met Boelgakovexperte Marietta Omarovna Tsjoedakova (°1937), die kort daarop een interview met haar had. Margarita Petrovna vertelde haar dat zij Boelgakov had ontmoet toen ze in de Mesjtsjanskajastraat in Moskou wandelde. Ze had naar eigen zeggen een bos mimosa's in de hand en een handtas waarop met kralen een gele letter «M» was geborduurd. Ze zouden urenlange gesprekken gehad hebben en Smirnova zou, ondanks het aandringen van Boelgakov, een einde aan de relatie hebben gemaakt.
In 2000 publiceerde de Russische filoloog Vsevolod Ivanovitsj Sacharov (1946-2009) zijn boek Michail Boelgakov: de schrijver en de macht. Daarin vonden we onder de titel Ontmoeting met de meester een hoofdstuk dat het verhaal van Smirnova bevestigt. Hij deed dat echter uitsluitend op basis van de - niet gepubliceerde - memoires van de vrouw, zonder onderzoek te doen naar het waarheidsniveau.
Enkele jaren later kreeg Vsevolod Sacharov de steun van de historicus Viktor Ivanovitsj Losev (°1939). Viktor Losev publiceerde in 2006 een uniek boek met de titel Arme, arme meester. Daarin verzamelde hij alle nog bewaard gebleven manuscripten van alle verschillende versies van De meester en Margarita die Boelgakov heeft geschreven tussen 1928 en 1940. In zijn aantekeningen bij dat boek schreef Losev dat de beweringen van Smirnova «niet fictief kunnen zijn en van aanzienlijk belang zijn».
Of Michail Boelgakov en Margarita Petrovna Smirnova elkaar ooit echt ontmoet hebben zullen we wellicht nooit met zekerheid weten. De enige twee personen die het kunnen bevestigen of ontkennen zijn dood. Maar er zijn aanwijzingen dat het moeilijk te geloven is dat zij de inspiratiebron zou zijn geweest voor het personage van Margarita. De Mesjtsjanskajastraat ligt, bijvoorbeeld, ongeveer 3 km oostwaarts van de Tverskajastraat, en kan dus bezwaarlijk, zoals Boelgakov schreef, «een zijstraat van de Tverskaja» worden genoemd. Bovendien zei Margarita Petrovna dat haar onverwachte ontmoeting met Boelgakov «In 1936, of 1937, of misschien in 1938» moet hebben plaatsgevonden. Maar het personage van Margarita verscheen veel eerder in de roman, met name in de derde versie, die Boelgakov schreef tussen 1932 en 1934. Dat was dus enkele jaren vóór hij Smirnova zou ontmoet hebben. En tenslotte is er ook iets vreemds aan de argumentering van Viktor Losev in Arme, arme meester. Hij schrijft immers dat «de heldin van de roman in één van de conceptkopieën Margarita Petrovna wordt genoemd». Merkwaardig, want hij heeft zelf in zijn boek alle nog bestaande «conceptkopieën» van De meester en Margarita verzameld, maar in geen enkele ervan komt de naam Margarita Petrovna voor.
Ik ben dus geneigd om Marietta Tsjoedakova bij te treden in haar mening dat het verhaal dat Smirnova pas zesenveertig jaar na Boelgakovs dood vertelde, deel uitmaakt van «de legendes die de schrijver steeds hebben omringd», en dat «in Margarita Petrovna's geest de echte herinneringen werden verweven met latere indrukken die bij haar opkwamen na het lezen van de roman».
Margarita Petrovna Smirnova
Maria Georgjevna Nesterenko
En dan hebben we Maria Georgjevna Nesterenko. Zij kende Boelgakov zeker en vast. Zij was immers de eerste vrouw van Sergej Sergejevitsj Topleninov. Sergej en zijn broer Vladimir Sergejevitsj Topleninov waren de eigenaars van het huis in Mansoerovski pereulok 9, waar Boelgakov in De meester en Margarita het souterrain van de meester situeerde. In 1926, toen Boelgakov daar vaak aan huis begon te komen, woonden Maria Georgjevna - Maroesjka - en Sergej Sergejevitsj zelf in dat souterrain, en zo leerde zij Boelgakov kennen. Sergej Sergejevitsj kende Boelgakov van in het Moskouse Kunsttheater MkhAT, waar hij decorbouwer en make-up artiest was.
In de nacht van 27 op 28 oktober 1929 werd Sergej Sergejevitsj opgepakt door de NKVD en werd hij verbannen. Boelgakov had in het begin van dat jaar Elena Sergejevna leren kennen en was nog steeds getrouwd met Ljoebov Evgenjeva Belozerskaja (1894-1987), maar dat belette hem niet om «in deze moeilijke, vreugdeloze herfst» aangetrokken te zijn door het souterrain en vooral door de zeer aantrekkelijke Maroesja Georgjevna. Hun relatie was gemakkelijk en zonder beloftes, en blijkbaar alleen voor de winter, want begin 1930 verhuisde Maroesja Georgjevna naar Leningrad.
Maria Georgjevna vertelde later, na het verschijnen van De meester en Margarita, dat Boelgakov haar vaak kwam bezoeken in het souterrain, en zij beschreef die bezoeken net zoals de meester de bezoeken van Margarita beschreef, maar dan omgekeerd: zij wachtte ongeduldig aan het venster tot hij kwam. Ze noemde hem Mak, ze wist dat hij getrouwd was. Zij beschreef Ljoebov Evgenjeva als «een briljante vrouw, maar Maka is ongelukkig met haar». Volgens Maria Georgjevna zou Ljoebov Evgenjeva Boelgakov ook niet geapprecieerd hebben als schrijver. Zo zou Boelgakov haar ooit hebben toevertrouwd dat Ljoebov Evgenjeva hem gezegd zou hebben: «Kalm aan, je bent geen Dostojevski».
Ljoebov Evgenjeva Belozerskaja
De verhouding tussen de twee vrouwen was niet zo best. Toen Ljoebov Evgenjeva vernam dat Maria Georgjevna zichzelf beschouwde als het prototype van Boelgakovs Margarita, antwoordde ze laconiek: «Onzin, Maka heeft haar nooit serieus genomen».
Het zou dus kunnen dat er iets is geweest tussen Michail Boelgakov en Maria Georgjevna Nesterenko, maar Ljoebov Evgenjeva zou wel eens gelijk kunnen hebben met de stelling dat het niet serieus genoeg is geweest om Maroesja als inspiratiebron voor Margarita te beschouwen. Ondertussen had hij immers ook een verhouding met Elena Sergejevna en die leek een stuk serieuzer. Ze leidde uiteindelijk tot een huwelijk en Elena Sergejevna zou tot de dood van de auteur bij hem blijven.
Nederlandse ondertitels
Alle films gebaseerd op De meester en Margarita werden door uw webmaster ondertiteld in het Nederlands, Engels, Spaans, Frans, Duits en Italiaans. Klik op de link hieronder om ze te vinden.
